22 stycznia 1863 roku wybuchło Powstanie Styczniowe, jeden z najważniejszych zrywów niepodległościowych w historii Polski. Tego dnia Komitet Centralny Narodowy wydał manifest, w którym ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wezwał narody Polski, Litwy i Rusi do walki z Imperium Rosyjskim. Powstanie, trwające 14 miesięcy, miało charakter wojny partyzanckiej i objęło cały zabór rosyjski, stając się największym zrywem niepodległościowym XIX wieku.
Jednym z kluczowych regionów działań było województwo sandomierskie. Naczelnikiem wojennym został tam płk Marian Langiewicz – były oficer armii pruskiej, uczestnik walk Garibaldiego we Włoszech. Choć planowano, że do powstania przystąpi ok. 20 tys. ludzi, Langiewicz mógł liczyć jedynie na ok. 2–2,5 tys. ochotników. Ostatecznie, do wyznaczonych miejsc zbórki przybyło jedynie ok. tysiąca zaangażowanych uczestników.
Pierwotny plan zakładał rozbicie ośmiu garnizonów rosyjskich zlokalizowanych na terenie regionu radomskiego, jednak z powodu ograniczonych sił Langiewicz postanowił uderzyć na trzy: w Bodzentynie, Jedlni i Szydłowcu.
Więcej o Powstaniu Styczniowym na ziemi radomskiej:
22 stycznia 1863 roku powstańcy pod dowództwem Langiewicza zebrali się w Jastrzębiu, skąd przemaszerowali do Sadku. Około godziny 2 w nocy dotarli pod Szydłowiec, gdzie znajdowały się dwie kompanie rosyjskie (ok. 400 żołnierzy) dowodzone przez majora Rüdigera. Mimo uprzedzenia Rosjan o planowanym ataku, powstańcom udało się zaskoczyć przeciwnika i po chaotycznej walce zmusić rosyjskie kompanie do wycofania się z miasta.
W zdobytym Szydłowcu powstańcy rozpocęli świętowanie, które nie trwało jednak długo. Nad ranem oddziały rosyjskie pod dowództwem mjr. Rüdigera przeprowadziły kontratak i odzyskały kontrolę nad miastem. Langiewicz wraz ze swoimi żołnierzami wycofał się w kierunku Wąchocka, gdzie rozpoczął formowanie dużego oddziału partyzanckiego.
Powstanie Styczniowe było największym polskim zrywem niepodległościowym XIX wieku. W walkach wzięło udział ponad 100 tys. żołnierzy, głównie szlachty, ziemian i inteligencji. Walki objęły niemal cały zabór rosyjski, a stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo ogromnego zaangażowania i bohaterstwa powstańców, powstanie zakończyło się klęską, a represje ze strony rosyjskich władz dotknęły całe społeczeństwo polskie.
Źródło: Instytut Pamięci Narodowej Delegatura w Radomiu