„Działo się to w Radomiu w Rynku Miasta Kazimierzowskiego, roku tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego ósmego (…). Dzięki inicjatywie Społecznego Komitetu Odbudowy Pomnika „Czynu Legionów” (…) odtworzono pomnik zburzony przez hitlerowskiego okupanta”.
Tym fragmentem aktu erekcyjnego pomnika przywołujemy pamięć o niezwykłym obiekcie historycznym naszego miasta. Odsłonięto go 11 listopada podczas uroczystości z udziałem m.in. wiceministra obrony narodowej Romualda Szeremietiewa, a jego poświęcenia dokonał ś.p. bp Edward Materski.
Zdjęcie tytułowe: Włodzimierz Konieczny ze statuetką ofiarowaną Józefowi Piłsudskiemu
Inicjatywę wzniesienia pomnika ku czci podkomendnych Józefa Piłsudskiego, poległych m.in. pod Laskami i Anielinem na Ziemi Radomskiej, powziął 3 września 1923 r. Związek Legionistów Polskich w Radomiu wraz z rotmistrzem rez. Michałem „Brzękiem” Osińskim. To głównie dzięki niemu powstał Komitet Odsłonięcia Pomnika „Czynu Legionów”, na którego czele stanął dr Stanisław Kelles-Krauz. Decyzję o wzniesieniu pomnika na Rynku podjęła Rada Miejska w dniu 11 marca 1924 r. Tego samego dnia nadała też honorowe obywatelstwo miasta marszałkowi Piłsudskiemu. 11 sierpnia tegoż roku, w 10 rocznicę wymarszu I Kompanii Kadrowej z Oleandrów, przybył on do Radomia na uroczystość wmurowania i poświęcenia kamienia węgielnego. Był pomysłodawcą formy pomnika, wyobrażającej postać młodego legionisty, który, jego zdaniem, najlepiej wyrażał ideę legionowego czynu. Rozpisany wcześniej konkurs na projekt pomnika nie został rozstrzygnięty.
Gipsowa statuetka Legionisty (Piechura) przedstawiająca nieznanego z imienia żołnierza (leguna), dziś w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, była ostatnim dziełem Włodzimierza F. Koniecznego (ur.1886 r. w Jarosławcu, zm. 1916 r. pod Wołczeskiem), artysty rzeźbiarza (także rysownika i poety), absolwenta krakowskiej ASP, który swoje prace prezentował m.in. w Wiedniu i Wenecji, członka Strzelca i Związku Walki Czynnej, od 1914 r. porucznika I Brygady Legionów, dowódcy IV Kompanii V Pułku Legionów. Wykonał on ją w 1916 r. w okopach na Polskiej Górze, pod Kostiuchnówką, na Polesiu Wołyńskim. Poległ wraz z pozującym mu do tego wizerunku legionistą podczas bitwy z Rosjanami.
Statuetka posłużyła do wykonania takiejże w brązie, ofiarowanej Marszałkowi w dniu jego imienin. Piłsudski wypożyczył ją później radomskiemu Komitetowi Odsłonięcia Pomnika „Czynu Legionów”, ściślej mjr. „Brzękowi” Osińskiemu, (który przybył do Belwederu zaprezentować projekty pomnika), aby posłużyła jako wzór do wykonania pełnoplastycznej postaci legionisty. Zadanie to zrealizował art. rzeźbiarz Stanisław Ostrowski (ur.1879 w Warszawie, zm. 1947 r. w Nowym Jorku), którego dzieła posiadają muzea Nowego Jorku, Chicago, Paryża i Lwowa. Był projektantem m.in. Grobu „Nieznanego Żołnierza” w Warszawie i autorem rzeźb przedstawiających Piłsudskiego (w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie) i Jagiełły, prezentowanej na światowej wystawie w Nowym Jorku, gdzie znajduje się do dziś – ta stanąć miała jako pomnik grunwaldzki w Krakowie.
Do wystawienia radomskiej figury legionisty doszło w 1930 r. Zrealizowano ją, z braku funduszy, nie w brązie, jak planowano, a w patynowanym gipsie. Do odlewu rzeźby w brązie (z materiału pozyskanego z czterech armat zdobytych na Rosjanach w 1920 r., przewiezionych z Krakowa), projekt wykonał art. rzeźbiarz Kazimierz Pietkiewicz ( ur.1903, zm. 1965 ). Studiował on w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem prof. T. Breyera i uczestniczył w wystawach w Paryżu, Londynie i Nowym Jorku (na wystawie światowej). Pracę tą wykonał w Spółdzielni Rzeźbiarskiej „Forma”, nad którą artystyczne kierownictwo sprawował W. Jastrzębowski, profesor Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych.
Realizację odlewu przeprowadzono w zakładzie „Bracia Łopieńscy” w Warszawie, konkurującym z najsłynniejszymi firmami brązowniczymi Europy –po 1945 r. „Bracia Łopieńscy” przywrócili Warszawie większość zniszczonych pomników, w tym króla Zygmunta III. „Ziemia Radomska” z 10 sierpnia 1934 r. donosiła: Jutro zostanie zamieniony obecny gipsowy pomnik legionisty, który był prowizorycznie ustawiony przed Magistratem radomskim. Nadeszła już bowiem odlana w brązie postać leguna i zostanie postawiona jako symbol Czynu legionowego na cokole. Pomnik stanął 11 sierpnia 1934 r. Jego odsłonięcia dokonano w obecności m.in. premiera płk. Walerego Sławka, po mszy świętej celebrowanej przez bpa polowego Wojska Polskiego Władysława Bandurskiego, podczas której dokonał on poświęcenia pomnika. Tego samego dnia marszałek Piłsudski przyjął na rynku defiladę 72 pułku piechoty.
Realistyczna, pełnoplastyczna figura o wys. 3 m i wadze 810 kg została posadowiona na wysokim na 4,5 m, prostopadłościennym piedestale, z cokołem wykonanym z bloków piaskowca, na którego trzech ściankach zostały umieszczone krzyże: Walecznych, Virtuti Militari i Legionów Polskich. Ponadto w lico frontowej ścianki została wmontowana tablica z czarnego marmuru, z napisem: Czynowi Legionów Komendanta Piłsudskiego – Obywatele 1930. Projekt techniczny postumentu pod pomnik i zagospodarowania płyty rynku wykonał w 1927 r. znany radomski architekt Kazimierz Prokulski, projektant m.in. mauzoleum płk. D. Czachowskiego.
Pomnik legionisty jako symbol niepodległości i wolności zniszczyli wiosną 1940 r. niemieccy okupanci. Inicjatywa jego rekonstrukcji została podjęta w 1980 r. przez NSZZ „Solidarność” Ziemia Radomska, z Andrzejem Sobierajem na czele. W 1990 r. Dariusz Sońta (KPN), z Komitetu Pamięci Narodowej Ziemi Radomskiej, wraz ze Zdzisławem Podkowińskim (KPN) i Związkiem Strzeleckim „Strzelec”, doprowadził do ustawienia w Rynku kamienia węgielnego pod pomnik „Czynu Legionów” i płyty z inskrypcją: Na to miejsce powróci pomnik „Czynu Legionów”, odsłonięty w 1930 r., usunięty przez hitlerowców w 1940 r., zniszczony przez komunistów w latach sześćdziesiątych. Wreszcie, w 1998 r. Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Czynu Legionów z Andrzejem Sobierajem, Zdzisławem Podkowińskim i Wiesławem M. Kowalikiem, przew. Komisji Historycznej SKOP „Czynu Legionów”, w której pracach uczestniczyli: Sławomir Adamiec, Konrad Brejtkop, Jacek Józefowicz, Leszek Marcinkiewicz, zainicjował i zrealizował przedsięwzięcie odtworzenia pomnika.
W Decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu rynku zapisano, iż pomnik należy usytuować w jego centralnej części, w miejscu istniejącego basenu, zaś projekt pomnika winien być wykonany łącznie z opracowaniem projektu nawierzchni całego rynku. Projekt budowlany odbudowy Pomnika Czynu Legionów i nawierzchni Rynku w Radomiu opracował zespół Miejskiej Pracowni Urbanistycznej (arch. Konrad Brejtkop, arch. Irena Głuszek, arch. Beata Malicka –Ząbek), a autorem projektu konstrukcyjno-budowlanego postumentu był inż. Witold Owczarek.
W dokumentacji napisano m.in. że: celem opracowania jest uzyskanie właściwego dla Rynku Miasta Kazimierzowskiego charakteru reprezentacyjnego „salonu miejskiego”, oraz przywrócenie społeczności miasta symbolu odzyskania wolności i niepodległości Polski w postaci Pomnika Czynu Legionów. Podstawą merytoryczną tegoż opracowania była m.in. Dokumentacja historyczna pomnika „Czynu Legionów” w Radomiu, wraz z dokumentacją ikonograficzną, opracowaną przez W. M. Kowalika, miejskiego konserwatora zabytków. Monument wykonała Artystyczna Pracownia Rzeźby i Konserwacji Zabytków „Kamar” Szczepana i Mariusza Kowalskich w Radomiu. W ramach tej pracowni gipsowy model figury legionisty, według wspomnianej rzeźby W. Koniecznego, wykonał radomski artysta rzeźbiarz Marek Szczepanik (we współpracy z Adamem Gugałą), absolwent warszawskiej ASP, (twórca wielu pomników radomskich, m.in. Jana Kilińskiego, Żołnierzy Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, Żołnierzy Armii Krajowej Okręgu Radomsko-Kieleckiego „Jodła”, oraz rzeźb i wystrojów świątyń w Polsce i Europie). Odlew rzeźby w brązie zrealizował Zakład Odlewniczy Metali Nieżelaznych Tomasza Zwolińskiego w Iłży, zaś odlew krzyży – Zakład Odlewniczy Mariana Szczuki w Kiedrzyniu.
Fakt realizacji tak dużego przedsięwzięcia dowodzi niewątpliwie patriotycznej i kulturowej żywotności Radomian.
Wiesław Marek Kowalik
