Stanisława Wroncka to postać, której sylwetkę warto przybliżyć współczesnym mieszkańcom Radomia. Kobieta ta zapisała się trwale na kartach historii Radomia, wykazując się niezłomnością, pracowitością i przedsiębiorczością.
Artykuł powstał jako część projektu edukacyjnego „Kobiety dla Ojczyzny” realizowanego przez stowarzyszenie Radomska Inicjatywa Młodzieżowa. Stowarzyszenie zaprasza do organizacji wystawy poświęconej radomskim patriotkom oraz organizacjom kobiecym działającym w II RP w placówkach edukacyjnych i kulturalnych. Kontakt drogą mailową: [email protected].
Droga do Radomia
Pomimo wielu osiągnięć i zasług dla naszego miasta, życiorys Stanisławy Wronckiej nie jest do końca znany. Nie zachowało się także zbyt wiele źródeł wiedzy o jej życiu. Stanisława Wroncka z domu Biernacka urodziła się 1 maja 1866 roku w Lipnie – małym miasteczku na pograniczu zaboru rosyjskiego i pruskiego. Szlachecka rodzina zapewniła jej średnie wykształcenie.
Ukończyła również kursy pedagogiczne. Po skończonej edukacji wyszła za mąż za 10 lat starszego Bronisława Wronckiego. W 1887 roku urodziła syna Jerzego Mariana.
Początkowo małżeństwo Wronckich mieszkało w okolicach Garwolina, prawdopodobnie w Górznie. Rodzina często się przeprowadzała ze względu na rodzaj pracy Bronisława, który był agentem kolei żelaznej, a do jego zadań należało sprawdzanie biletów w pociągach czy kontrola bagaży. Przyczyną przeprowadzki rodziny Wronckich do Radomia było najprawdopodobniej to, że mężczyzna został zatrudniony na znajdującej się w mieście kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej. Byś możne wpływ na tę decyzję miała również krewna Bronisława, Felicja z Wronckich Malczewska, która mieszkała w tym czasie w Radomiu.
Jedyny radomski adres, pod którym mieszkała Stanisława z rodziną, jaki udało się ustalić, to Warszawska 14 (obecnie Malczewskiego 14). Jednak nie wiadomo, czy mieszkali pod tym jednym adresem przez cały pobyt w Radomiu.
Kobieca solidarność i tajne nauczanie
W 1906 roku Stanisława Wroncka wraz z Wandą Górską i Ireną Żebrowską założyły Stowarzyszenie Kobiet Pracujących. Jego celem było zebranie kobiet pracujących w różnych zawodach, by budować jedność i wzajemnie sobie pomagać. W 1910 roku Stanisława została przewodniczącą stowarzyszenia.
Stowarzyszenie miało cztery sekcje: pracownic igły, pracownic handlowych, nauczycielek i pań współdziałających, czyli takich, które nie pracowały zawodowo, ale chciały pomagać w stowarzyszeniu. Organizacja proponowała dla swoich członkiń różnego rodzaju wykłady, które poszerzały ich wiedzę, m.in. z polskiego, historii, arytmetyki czy chemii. Osoby mniej zamożne miały zapewnioną bezpłatną opiekę lekarską i prawną.
Organizowano koncerty czy przedstawienia. Obchodzono także rocznice ważne dla kraju. Trzeba zaznaczyć, że wszystkie te działania były oficjalnie niedozwolone i groziły za nie represje ze strony zaborcy. Jednak to nie zrażało członkiń stowarzyszenia. Dla Stanisławy Wronckiej to było jednak za mało. Zaangażowała się także w tajne nauczanie. Dołączyła do radomskiego koła Polskiej Macierzy Szkolnej.
Celem organizacji było nauczanie w duchu narodowym i chrześcijańskim. Zakładano szkoły, ochronki, biblioteki, prowadzono wykłady. Niemal rok organizacja działała legalnie, lecz po tym czasie zmuszona była działać w konspiracji aż do momentu odzyskania przez Polskę niepodległości. W 1911 roku Stanisława Wroncka weszła w skład sześcioosobowego kierownictwa Komitetu Wykonawczego Niepodległościowej Organizacji Radomskiej.
Założeniami komitetu było pogłębianie dążeń niepodległościowych, bojkotowanie uroczystości prorosyjskich, tworzenie kół niepodległościowych czy zbieranie składek na Związek Strzelecki.
Czas wojny
Wybuch I wojny światowej to okres wytężonej pracy społecznej Stanisławy. Kobieta działała na wielu polach i angażowała się w różnorodne inicjatywy społeczne. Była w składzie Komitetu Obywatelskiego miasta Radomia, który m.in. udzielał pożyczek i zapomóg, urządzał tanie kuchnie czy zakładał ochronki i schroniska. Aktywnie działała także w Polskim Komitecie Pomocy Sanitarnej. Stanisława Wroncka wraz z lekarzem Aleksym Grobickim i dyrektorem Marywilu Kazimierzem Normarkiem kierowała oddziałem gubernialnym PKPS.
Komitet był niezależną polską instytucją mającą na celu pomoc rannym bez względu na narodowość przez tworzenie doraźnych stacji pomocy, zakładanie schronisk i szpitali. Pomoc polegała nie tylko na opatrywaniu ran, ale także na wydawaniu rannym gorących posiłków czy odzieży. W budynku dzisiejszej Resursy Obywatelskiej powstała pierwsza w Radomiu lecznica dla rannych, której opiekunką została Stanisława.
W 1915 roku Wroncka wykładała historię Polski i była kierowniczką klasy wstępnej w sześcioklasowym Progimnazjum Filologicznym Męskim Jana Wojciechowskiego (dzisiejsze VI LO im. Jana Kochanowskiego). W 1916 roku zapisała się do Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, której podstawowym celem było niesienie pomocy moralnej i materialnej w walce zbrojnej o niepodległość Polski przeciwko Rosji. W tym samym roku środowiska reprezentujące front antyrosyjski utworzyły legalny Klub Narodowy (Demokratyczny), którego prezesem był Stanisław Kelles-Krauz.
Wroncka weszła do zarządu klubu. Pod koniec 1916 roku Towarzystwo Ochrony Kobiet i Stowarzyszenie Kobiet Pracujących połączyły siły, by pod przewodnictwem Stanisławy wspólnie działać na rzecz kobiet. Pomagano biednym matkom i dziewczynom, utworzono sekcję pośrednictwa pracy, taniej odzieży, kuchni, pomocy zdrowotnej i edukacji.
W 1917 roku Stanisława Wroncka została dyrektorką Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego. Placówką kierowała przez 15 lat, do momentu przejścia na emeryturę. Kobieta zaangażowała się całkowicie w działania na rzecz szkoły. Pozyskała wybitnych nauczycieli. Wraz z uczennicami redagowała miesięcznik „Ku słońcu”, który był bardzo rzetelnie prowadzony i stał się skarbnicą wiedzy. Szkoła nie miała stałej siedziby.
Na początku mieściła się w domu Balińskich i Hemplów przy ul. Lubelskiej 46 (obecnie Żeromskiego 46), a od początku lat 20. XX wieku korzystała z sal w „Konopnickiej” przy u. Lubelskiej 41 (obecnie Żeromskiego 41). Stanisława nie zapominała jednak o innych swoich aktywnościach.
W 1917 roku za jej przyczyną powstał Uniwersytet Ludowy. Mieścił się w budynku Polskiej Macierzy Szkolnej przy ul. Skaryszewskiej 17 (obecnie Słowackiego). Przez 10 lat edukował osoby dorosłe. Prowadzono tam kursy i wykłady. W 1918 roku w sali kinoteatru Corso odbył się słynny Wiec Kobiet Polskich. Sala pękała w szwach, a ponad tysiąc kobiet zebrało się, by żądać praw politycznych i społecznych. Wtedy to Stanisława Wroncka wygłosiła ważne przemówienie, ukazujące, jak bardzo pokrzywdzone są kobiety w kodeksach prawa cywilnego. Podawała przykłady chociażby ze swojego życia. Jako osoba dorosła i pracująca nie mogła bez zgody męża wypłacać z banku swoich oszczędności.
Z kolei owdowiała kobieta nie miała prawa opiekować się majątkiem swoich dzieci czy podpisać umowy prawnej. Przytaczane przez Stanisławę przykłady dotarły do wielu kobiet i otworzyły im oczy, jak nierówno są traktowane. Jeszcze w tym samym roku kobiety w Polsce uzyskały czynne i bierne prawo wyborcze.
Zaangażowana radna
9 marca 1919 roku odbyły się w Radomiu pierwsze demokratyczne wybory do Rady Miejskiej. Stanisława Wroncka startowała z list Narodowego Komitetu Wyborczego. Zdobyła mandat jako jedyna kobieta wśród 14 radnych endecji. W Radzie Miejskiej pracowała w komisji opieki społecznej, do spraw ogólnych i plantacyjnej. Upominała się na sesjach o przekazanie pieniędzy na wyposażenie żołnierzy walczących w wojnie polsko-bolszewickiej.
Podczas wystąpień publicznych wzywała mężczyzn, by wstępowali do Armii Ochotniczej i walczyli z bolszewikami. W 1921 roku zmarł mąż Stanisławy, Bronisław Wroncki. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Limanowskiego.
W 1923 roku Wroncka po raz kolejny wystartowała w wyborach samorządowych i uzyskała mandat radnej radomskiej Rady Miejskiej. W 1924 roku Stanisława Wroncka została odznaczona krzyżem Polonia Restituta za zasługi włożone w tajne nauczanie w zaborze rosyjskim. W 1926 roku, po latach starań, kobiecie udało się pozyskać stałą siedzibę dla Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego.
Był to budynek dawnej prawosławnej ochronki przy ul. Warszawskiej 25 (obecnie Malczewskiego 29). Stanisława Wroncka nie kandydowała w wyborach do samorządu w 1927 roku. Była za to prezesem Narodowej Organizacji Kobiet i przewodniczącą radomskiego koła Polskiej Macierzy Szkolnej. W 1932 roku w wyniku zawirowań politycznych i osłabienia wpływów narodowych demokratów stanowiska straciło kilku dyrektorów szkół, w tym właśnie Wroncka.
Z pewnością to przymusowe przejście na emeryturę było dla niej ciężkie. Musiała odejść ze szkoły, którą sama stworzyła i kierowała wiele lat. Uczennice seminarium z wielkim szacunkiem i podziwem wypowiadały się o swojej dyrektorce. Wspominały ją jako osobę pełną zapału, zaangażowania, niezłomności, a jednocześnie uśmiechniętą i pogodną.
Dalsze losy Stanisławy Wronckiej nie są znane. Wiadomo jest tylko, że do śmierci przebywała pod warszawskim adresem swojego syna Jerzego. Zmarła 7 czerwca 1947 roku w Warszawie.
Stanisława Wroncka wyróżniała się na tle radomskiego społeczeństwa. Zrobiła wiele dobrego dla radomskich kobiet, walcząc o ich prawa, ale także skupiając ich w organizacjach, pomagając w codziennym życiu, pracy, edukacji i rozwoju. Nie bała się zaangażować w tajne nauczanie. Sprawa edukacji zarówno młodzieży, jak i dorosłych była dla niej bardzo istotna. Spełniała się na wielu polach, zarówno od strony społecznej, jak i politycznej.
Będąc zaangażowaną politycznie, nie zapomniała o wartościach, jakimi się kierowała i zwykłych ludziach potrzebujących wsparcia. Jest to niewątpliwie kobieta, która odcisnęła trwały ślad w historii Radomia.
Źródło: Iwona Kaczmarska, Pracowniczka dla idei, w: Kobiety w historii Radomia, red. Agata Morgan, Anna Skubisz-Szymanowska, Miejska Biblioteka Publiczna w Radomiu, Radom 2011, s. 42-57.
