2 listopada 1918 roku, jeszcze zanim w Warszawie rozbrojono niemieckie garnizony, w Radomiu narodziła się wolność. Po 123 latach niewoli miasto stało się pierwszym na ziemiach byłego Królestwa Polskiego ośrodkiem niepodległej władzy – samorządnej i polskiej. Przez kilka dni funkcjonowała tu Republika Radomska, fenomen w skali całego kraju, z własną administracją i oddziałami wojskowymi.
Droga do wolności
Wszystko zaczęło się w nocy z 1 na 2 listopada 1918 roku, gdy w mieszkaniu adwokata Jana Wigury przy ul. Szerokiej 2 odbyła się tajna narada konspiratorów Polskiej Organizacji Wojskowej. To tam zapadła decyzja o przejęciu władzy w mieście i rozbrojeniu okupanta. Ustalono plan działania i powołano Komitet Pięciu, który miał przejąć rządy po zakończonej akcji.
W skład komitetu weszli:
- Stanisław Kelles-Krauz – przewodniczący,
- Jan Wigura – zastępca,
- Roman Szczawiński,
- Aleksy Rżewski,
- Wacław Dębowski.
O świcie oddział około dwustu bojowników POW, dowodzony przez ppor. Józefa Marjańskiego, przystąpił do akcji. Polacy uderzyli na koszary austriackie przy ul. Warszawskiej. Znając wartownicze hasła, rozbroili żołnierzy bez jednego strzału. Chwilę później w całym Radomiu zawisły biało-czerwone flagi, a miasto obsadzono polskimi wartami.
Narodziny Republiki
Tego samego dnia Komitet Pięciu przejął władzę z rąk austriackiego komendanta gen. Józefa Kwiatkowskiego. Na balkonie dawnej Cesarsko-Królewskiej Komendy Powiatowej, przy ówczesnej ul. Lubelskiej, Stanisław Kelles-Krauz zwrócił się do zgromadzonych mieszkańców:
„Powiewały z tego balkonu sztandary carskie, pruskie i austriackie – symbole wrogich państw zaborczych. Dziś, w imieniu Tymczasowego Komitetu Rządzącego, zawieszam nasz znak narodowy! Niech powiewa nad ich trony – na chwałę ludu polskiego, na pohybel wrogom! Niech żyje Polska!”
Świadkowie wspominali tę chwilę jako moment, w którym po raz pierwszy od pokoleń Radom naprawdę poczuł się wolny. Kapelan ks. Dominik Ściskała pisał później:
„Była to niezapomniana chwila dla tych, co ją przeżyli; ci, co urodzą się w wolnej Polsce, nie będą mieć nawet wyobrażenia, co to znaczy nie mieć ojczyzny.”
Dziedzictwo wolności
Po ogłoszeniu niepodległości komendę nad radomskim wojskiem powierzono ppor. Józefowi Marjańskiemu, a komisarzem miasta został Zygmunt Słomiński. W ten sposób powstała Republika Radomska – samorządna, patriotyczna wspólnota, która przez kilka dni funkcjonowała jako niezależny ośrodek polskiej władzy.
Choć jej istnienie było krótkie, symbolika wydarzeń z 2 listopada 1918 roku pozostaje żywa. Republika Radomska stała się świadectwem odwagi, jedności i determinacji mieszkańców Radomia – tych, którzy pierwsi wzięli sprawy Ojczyzny we własne ręce.
